Idea upamiętnienia milionów bezimiennych żołnierzy poległych w latach 1914–1918 narodziła się jeszcze w czasie trwania I wojny światowej. W 1919 roku we Francji, a następnie w Wielkiej Brytanii, rozpoczęto działania na rzecz stworzenia symbolicznych grobów Nieznanego Żołnierza. W Paryżu i Londynie – w drugą rocznicę kapitulacji Niemiec – odsłonięto pierwsze takie pomniki, które szybko stały się miejscem narodowej refleksji i hołdu dla wszystkich poległych, niezależnie od stopnia, pochodzenia czy pola bitwy.
Polska – naród, który odzyskał wolność i chciał pamiętać
W odrodzonej Polsce idea Grobu Nieznanego Żołnierza pojawiła się niemal natychmiast po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku. W całym kraju powstawały liczne inicjatywy społeczne i wojskowe, których celem było uhonorowanie bezimiennego bohatera poległego za Ojczyznę.
W 1923 roku, decyzją Prezydenta Rzeczypospolitej, wszystkie te rozproszone działania zostały ujęte w ramy organizacyjne poprzez utworzenie Tymczasowego Komitetu Organizacyjnego Budowy Pomnika Nieznanego Żołnierza. Jego zadaniem było ustalenie nazwy pomnika, miejsca jego lokalizacji oraz formy artystycznej.
Warszawa – serce symbolicznej pamięci
Na początku 1925 roku zapadła ostateczna decyzja: Grób Nieznanego Żołnierza miał powstać w arkadach Pałacu Saskiego na placu Saskim w Warszawie. Projekt powierzono rzeźbiarzowi Stanisławowi Ostrowskiemu, a datę złożenia szczątków ustalono na 2 listopada 1925 roku.
Wybór nieznanego bohatera
4 kwietnia 1925 roku w siedzibie Ministerstwa Spraw Wojskowych odbył się uroczysty akt losowania pobojowiska, z którego miano ekshumować zwłoki nieznanego polskiego żołnierza. Spośród szesnastu wytypowanych pól bitewnych los wskazał pobojowisko lwowskie – symbol obrony polskości i poświęcenia w walce o granice II Rzeczypospolitej.
29 października 1925 roku dokonano ekshumacji szczątków Nieznanego Żołnierza, które złożono w Kaplicy Cmentarza Obrońców Lwowa. Następnego dnia trumna została przeniesiona do katedry lwowskiej, gdzie odbyła się pierwsza część uroczystości pogrzebowych, stanowiąca wielką manifestację patriotyczną mieszkańców Lwowa.
Podróż do stolicy
Po uroczystościach lwowskich trumna została przewieziona specjalnym pociągiem do Warszawy. Wzdłuż całej trasy towarzyszyły jej niezliczone tłumy mieszkańców miast i wsi, oddających hołd nieznanemu obrońcy Ojczyzny.
Rankiem 2 listopada 1925 roku trumna dotarła na Dworzec Główny w Warszawie. Stamtąd, na lawecie armatniej, przewieziono ją do katedry św. Jana, gdzie odprawiono uroczystą mszę żałobną. Następnie kondukt pogrzebowy udał się na plac Saski, gdzie dokonano złożenia szczątków do grobu.
W ceremonii wzięli udział najwyżsi przedstawiciele władz państwowych, wojskowych i kościelnych, delegacje zagraniczne oraz tysiące warszawiaków. Wydarzenie to miało wymiar głęboko symboliczny – Polska, po latach niewoli, składała hołd wszystkim swoim żołnierzom, którzy oddali życie za niepodległość.
Pamięć utrwalona w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego
Do dziś w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego przechowywane są cenne dokumenty, fotografie i pamiątki związane z powstaniem Grobu Nieznanego Żołnierza. To m.in. materiały przekazane przez uczestników uroczystości, Komendanta m.st. Warszawy, członków komitetów budowy pomnika oraz organizatorów ceremonii pogrzebowych.
Zbiory te stanowią nie tylko bezcenne źródło historyczne, ale także świadectwo narodowej pamięci o tych, których imiona zna tylko Bóg – a którym Polska dziękuje w sercu swojej stolicy.
