Słabość polityczna Rzeczpospolitej w XVIII w. i doprowadziła zależności politycznej od Rosji i przeprowadzenia przez ościenne potęgi (Rosji, Prus i Austrii) pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. W końcu l. 80. XVIII w., korzystając ze sprzyjającej sytuacji politycznej – ciężkiej wojny Rosji ze Szwecją i Turcją – król wraz z patriotycznie nastawioną szlachtą podjął próbę reformy kraju. Jej wyrazem stało się uchwalenie, na trwającym od 7 października 1788 r. Sejmie Wielkim, Ustawy Rządowej z dnia 3 maja, zwana popularnie Konstytucją 3 Maja. Skonfederowany sejm obradował pod laską Stanisława Małachowskiego oraz Kazimierza Nestora Sapiehy. Ostateczną redakcję tekstu, przygotowywanego od września 1789 r., sporządził Hugo Kołłątaj. Był to pierwszy w Europie, a drugi na świecie (po konstytucji amerykańskiej z 1787 r., a przed konstytucją francuską z 22 września 1791 r.) akt prawny regulujący i kodyfikujący kompleksowo wzajemną relację oraz zakres władzy sprawowanej przez organy państwowe. Wśród najważniejszych postanowień Konstytucji było m.in.: zastosowanie zasady trójpodziału władzy, zerwanie z zasadą liberum veto (odtąd decyzje na sejmie miały być podejmowane większością głosów), powołanie stałego rządu zwanego Strażą Praw (któremu przewodził król), zespolenie Korony i Litwy oraz zrównanie stanu szlacheckiego i mieszczańskiego. Konstytucja wzięła w obronę chłopstwo oraz pozbawiła praw politycznych tzw. gołotę, czyli szlachtę nie posiadającą majątku. Konstytucja była aktem reformatorsko nastawionej części szlachty i arystokracji, zamierzającej do unowocześnienia i wzmocnienia kraju w obliczu realnego zagrożenia zewnętrznego. Reformy nie utrzymały się długo, gdyż w 1792 r. prorosyjska i antyreformatorska magnateria zawiązała konfederację w Targowicy i wezwała armię rosyjską, do obalenia Konstytucji. W wyniku przegranej przez Rzeczypospolitą, trwającej dwa miesiące tzw. wojny w obronie konstytucji, Ustawa Rządowa została obalona, a w 1793 r. doszło do II rozbioru Polski. Dwa lata później po upadku insurekcji kościuszkowskiej nastąpił trzeci rozbiór Polski, a kraj stracił niepodległość na 123 lata.