Wiek XVII w Europie to istotne przemiany w artylerii, w szczególności dotyczące ujednolicenia wagomiaru i wprowadzenia armat o średniej długości luf tj. 17 – 28 kalibrów. W okresie poprzedzającym przemiany armaty długolufowe, zwane kolubrynami liczyły 33 – 38 kalibrów. Reformy holenderskie w artylerii przeprowadzone na początku XVII wieku wprowadziły cztery rodzaje dział typu kartauna :
48 funtowe tzw. cały kartaun
24 funtowy tzw. półkartaun
12 funtowy tzw. ćwierć kartaun
6 funtowy tzw. oktawa.
Dzięki przeprowadzonym innowacjom ułatwiono w znaczny sposób produkcje amunicji oraz obsługę i transport.
W Rzeczypospolitej reformą artylerii zajął się Władysław IV Waza. Wzorując się na Holendrach dążył do ujednolicenia wagomiarów artylerii. Przyjmuje się, iż od roku 1633 władca Polski i Litwy rozpoczął wprowadzanie znormalizowanych dział zgodnie z przyjętym wzorcem:
• kartauny podwójne – 96 funtowe (kaliber ok. 230 mm)
• kartauny pojedyncze – 48 funtowe (ok. 190 mm)
• kartauny 3/4 – 36 funtowe (ok. 175 mm) – bardzo rzadko odlewane
• półkartauny – 24 funtowe (ok. 150 mm)
• ćwierćkartauny – 12 funtowe (ok. 120 mm)
• oktawy kartauny – 6 funtowe (do 100 mm)
Kolejnym krokiem reorganizującym artylerię XVII wieku w Rzeczypospolitej było stworzenie stanowiska generała artylerii (łac. generalis artileriae magister) dla Korony w 1637 roku – stanowisko objął Paweł Grodzicki, a dla Litwy w 1638 roku – stanowisko objął Mikołaj Abramowicz (Abrahamowicz).

Armata Radziwiłłowska jest ściśle powiązana z przebudową Birż. W roku 1625 Szwedzi zdobyli i złupili miasto, wobec tego ówczesny właściciel, Krzysztof Radziwiłł otrzymał środki na przebudowę miasta i wybudowanie fortyfikacji, co rozpoczęto w 1636 roku. Od teraz, Bijże miały stać się twierdzą uniemożliwiającą wrogim wojskom wkroczenie na Litwę właściwą z kierunku północno-wschodniego. W samej twierdzy Krzysztof Radziwiłł postanowił stworzyć cekhauz z nowoczesną artylerią. Zgodnie z powyższymi założeniami reformowanej artylerii Rzeczypospolitej odlano armatę Radziwiłłowską z 1638 roku. Eksponat ten ma bardzo ciekawą historię, gdyż jego losy możemy prześledzić od momentu powstania aż do dnia dzisiejszego.
Armata, która zaliczana jest do półkartaunów została odlana w 1638 roku przez Jana Brevtelta. Znajdowała się na wyposażeniu twierdzy birżańskiej na pewno do roku 1704, kiedy to zdobyli ją Szwedzi podczas wojny toczonej w latach 1700 – 1721. Wiemy z całą pewnością, iż w latach 50 i 60 XVII wieku również znajdywała się w twierdzy, o czym świadczą listy komendanta zamku z przełomu 1659 i 1660 roku, majora Karola Karlika, informującego swego pryncypała, Bogusława Radziwiłła o stanie artylerii po zajęciu przez niego Birż. 25 września 1704 roku generał szwedzki, Adam Löwenhaupt zdobył Birże. Wówczas zdobyto również armatę, o czym świadczy inskrypcja umieszczona na lufie. Następnie powyższe działo zdobyli przez Rosjan na Szwedach i trafiło do Petersburga, skąd 17 marca 1963 roku zostało przekazane Muzeum Wojska Polskiego.

Pokrótce przedstawione zostały ciekawe dzieje armaty, jednakże warto również zapoznać się z jej wyglądem, gdyż zawiera wiele ciekawych informacji. Przede wszystkim odlano ją ze spiżu, głowa obręczowa. Poniżej znajduje się wyryty wypukle orzeł bez korony. Nad delfinami w ramce wygrawerowany napis brzmiący :
MED GUDS HEP/OCH K. CARL D. XII WAPEN/ TAGIT MED FESTNINGEN BIRSSEN/ D. 15 SEPT. A. 1704 UNDER GENERAL/ ADAM LEVONHVFV DS/ AN FORANDE
Napis mówi o zajęciu Birż przez generała króla szwedzkiego Karola XII, Adama Löwenhaupta. Pod inskrypcją znajduje się wizerunek trzech koron, czyli herbu Szwecji. Delfiny wydatne, bogato zdobione przedstawiające wizerunek ryb z wydatnie zaznaczonymi łuskami. Poniżej delfinów znajduje się inskrypcja po łacinie wyjaśniająca okoliczności odlania armaty:
CHRISTOPHOR(VS) RADZIWIL DVX
BIRŻARVM ET DUBINKORVM S(ACRI) R(OMANI) I(MPERII)
PRINC(EPS) M(AGNI) D(VCATVS) L(ITHVANIAE) POLEMARCHALCH(VS)
EXANTLATIS XXI ANNORVM
BELLI DVC(TI) LABORIB(VS) SCHEINIO
SVB FELIC(IBVS) AVSP(ICIIS) WLADISLAI IV
POLON(IAE) ET SVEC(IAE) FORTISS(IMI) ET PRVDENTISS(IMI)
REGIS M(AGNI) D(VCIS) L(ITHVANIAE) AD DEDITIONEM
ADACTO EODEMQVE MOSC(OVITO) ET LIVON(ICO)
BELLO COMPOS(ITO) EX RELIQVIS
ARMAMEN(TIS) BIRŻANI(ENSIBVS) BELLO GVSTAVIANO
OB DOMESTIC(VM) ODIVUM
ET INVIDIA(M) DIREPTI(S) F(IERI) C(VRAVIT)
ANNO 1638
Inskrypcje przetłumaczył pan mgr Tomasz Płuciennik z Instytutu Archeologicznego Uniwersytetu Warszawskiego, a brzmi ona następująco:
Krzysztof Radziwiłł, książę Birż i Dubienek, książę Świetego Cesarstwa Rzymskiego, zrazu hetman polny Wielkiego Księstwa Litewskiego, następnie kasztelan i wojewoda wileński oraz hetman wielki Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdy po trudach dwudziestojednoletniej wojny Szein został zmuszony do kapitulacji – dzięki szczęśliwej gwieździe Władysława IV, najdzielniejszego i najmądrzejszego króla Polski i Szwecji oraz Wielkiego Księcia Litewskiego – i tym samym zakończona została wojna moskiewska i inflancka, nakazał wykonać w 1638 z przedmiotów pozostałych w Birżach, po grabieży dokonanej w czasie wojny z Gustawem w skutek domowej nienawiści i zawiści.
Nad łacińską inskrypcją umieszczono herb o polu czwórdzielnym. W ćwiartce lewej górnej przedstawiony herb Radziwiłłów „Trzy trąby” umieszczony na piersi orła, który był symbolem książąt Rzeszy. W prawej górnej ćwiartce znajduje się herb matki Krzysztofa Radziwiłła, Katarzyny Tęczyńskiej – żony Krzysztofa „Pioruna” Radziwiłła- dwugłowy orzeł z herbem „Topór” na piersi. W dolnej lewej ćwiartce znajduje się herb „Jastrzębiec”, babki ze strony ojca Krzysztofa Radziwiłła, czyli Katarzyny z Tomic Iwańskiej. Natomiast w prawej dolnej ćwiartce umieszczono herb „Korczak” należący do rodziny Wolckich, z której pochodziła babka ze strony matki Krzysztofa Radziwiłła. Kartusz herbowy podtrzymywany jest przez tak zwane trzymacze, które wyobrażone są pod postaciami lwa z lewej strony i gryfa z prawej. Nad tarczą herbową znajdują się trzy hełmy rycerskie. Środkowy zwieńczony koroną książęcą w którego klejnocie znajduje się orzeł zwrócony w swoją prawą stronę, z rozpostartymi skrzydłami i koroną na głowie. Lewy hełm wieńczy korona szlachecka z klejnotem w postaci lwa z koroną na głowie. Prawy hełm również wieńczy korona , a w jego klejnocie umieszczony jest gryf również z koroną na głowie. Oba boczne klejnoty w postaciach lwa i gryfa przedstawione są w pozycjach bojowych z uniesionymi łapami i zwrócone w stronę orła. Dodatkowym zdobieniem są labry, na których tle umieszczono trzymacze.
Dane techniczne:
Typ armaty: półkartaun, armata 24 funtowa
Waga: 1755 kg
Długość: razem z gronem 310 cm, 19,3 kalibru
Kaliber: 150 mm, 24 funty wagomiaru kuli żelaznej
Grubość ścianki: od 40 do 45 mm

Jarosław Godlewski