Kawaleria liniowa Rzeczpospolitej Obojga Narodów utworzona w 1775 roku decyzją sejmu rozbiorowego obradującego w latach 1773-1775. Powstanie Kawalerii Narodowej było wynikiem reformy mającej na celu podniesienie wartości bojowej jazdy narodowego autoramentu, składającej się dotąd z chorągwi husarskich i pancernych. Formacje te miały anachroniczną strukturę i nikłą wartość bojową, czego dowiodła Wielka Wojna Północna 1700-1721, czy też Konfederacja Barska. Ideą zmian było wdrożenie nowoczesnej struktury, adekwatnej do potrzeb zarówno organizacyjnych, jak i bojowych. Siła tradycji i opór niektórych czynników spowodowały, iż w Kawalerii Narodowej zachowano podział na towarzyszy i pocztowych (czyli szeregowych), obowiązujący w starym wojsku; w związku z tym nie można było przeprowadzić unifikacji uzbrojenia, które w przypadku towarzyszy składało się z pary pistoletów i szabli, natomiast u pocztowych z pałasza, pary pistoletów i karabinka. Z czasem towarzysze otrzymali długą broń drzewcową – skróconą kopię, czyli lancę; rozkaz Departamentu Wojskowego z 1785 roku mówi: „Towarzysz w brygadach używać będzie kopji do boju i egzercerunku, podług modelu zrobionej, u której drzewco, długości pięć łokci (2,87cm) kolorem karmazynowym pomalowane (…)”. Rozróżnienie na husarzy i pancernych utrzymało się zresztą i znikło z oficjalnych wojskowych dokumentów dopiero po 1776 roku. Kawalerię Narodową, której stan liczebny i struktura organizacyjna ulegały kilkukrotnym zmianom, podzielono na brygady: 4 w Koronie – 1 wielkopolska i 3 ukraińskie, każda po 24 chorągwie i 737 ludzi, a na Litwie 2, każda po 16 chorągwi i 478 ludzi. Etat przwidywał, że liczba towarzyszy i pocztowych będzie jednakowa, jednak zwyczaj dostarczania przez tych pierwszych zastępców powodował, iż pocztowych było więcej. Oprócz brygad istniały też tzw. pułki straży przedniej (utworzone z byłych chorągwi lekkich), w Koronie 2, a na Litwie 5. W 1786 roku etat Kawalerii Narodowej wynosił 4460 ludzi. Dalsze zmiany nastąpiły w trakcie prac Sejmu Czteroletniego. W Koronie utworzono kolejne brygady, których w sumie było teraz 8. Każda składała się z 12 szwadronów po 150 ludzi i liczyła 1819 żołnierzy. Na Litwie były nadal 2 brygady, każda po 1635 ludzi. W początkowym okresie istnienia Kawaleria Narodowa nosiła mundury dawnych chorągwi husarskich i pancernych, a ich strój wzorowano na polskim ubiorze narodowym, a więc żupanie i kontuszu. W 1785 roku przeprowadzona została reforma mundurowa; mundur oficera i towarzysza kawalerii miał się składać z rogatywki z karmazynową główką i otokiem z czarnego baranka, z granatowej kurtki karmazynowymi wykładami i wyłogami rękawów, z białego żupanika i karmazynowych spodni. Pocztowi mieli natomiast nosić wysokie, zwężające się ku górze kołpaki (giwery) z czarnej skóry, z daszkiem, podpinką, kitą oraz mosiężną blachą z monogramem królewskim; ponadto białe kolety z wyłogami karmazynowymi. Kolejne zmiany w umundurowaniu przeprowadzone zostały w okresie Sejmu Czteroletniego, a ogłoszona przez Komisję Wojskową Obojga Narodów 11 marca 1791 roku reforma wprowadzała m.in. spodnie granatowe w miejsce karmazynowych u towarzyszy, a zamiast kokardy krzyż kawalerski na rogatywce, zresztą znacznie spłyconej.

W chwili wybuchu wojny z Rosją w 1792 roku etat Kawalerii Narodowej wynosił 17822 ludzi. Po wojnie jej stan liczebny uległ znacznemu zmniejszeniu, w wyniku Drugiego Rozbioru 4 brygady z Korony i część obu litewskich włączono do armii rosyjskiej. W chwili wybuchu Powstania Kościuszkowskiego w większości przebiły się one do kraju i wraz z pozostałymi wzięły udział w Insurekcji. Zresztą akcja 1. Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej, dowodzonej przez Antoniego Madalińskiego, przeprowadzona 12 marca 1794 roku stała się sygnałem do wybuchu powstania. W czasie Insurekcji nastąpiły istotne zmiany w uzbrojeniu, bowiem z braku dostatecznej liczby broni palnej Kościuszko rozkazał zabrać pocztowym karabinki, aby dozbroić piechotę. Kawaleria Narodowa przestała istnieć z chwilą upadku Rzeczpospolitej Obojga Narodów. W tradycji polskiego oręża Kawaleria Narodowa nie zapisała chwalebnej karty. Zarówno wojna 1792 roku, jak i walki w 1794 dowiodły jej niewielkiej wartości bojowej, wynikającej ze słabego uzbrojenia, niewielkiej dyscypliny i nikłego morale. W kilku kluczowych starciach zdarzyło się, iż brygady opuszczały w panice pole bitwy, m.in. pod Dubienką w 1792, a także pod Racławicami i Maciejowicami w czasie Insurekcji.

Zobacz także:
[word=Mundur Towarzysza Kawalerii Narodowej, lata 1790-1794] Mundur Towarzysza Kawalerii Narodowej, lata 1790-1794 [/word]
[word=Rogatywka Towarzysza Kawalerii Narodowej koronnej z lat 1785-1794] Rogatywka Towarzysza Kawalerii Narodowej koronnej z lat 1785-1794 [/word]

Michał Mackiewicz