Jeden z podstawowych typów uzbrojenia artyleryjskiego Armii Czerwonej w latach II wojny światowej. Prace nad armatą dywizyjną wzór 1942 kal. 76,2 mm, znaną również pod fabrycznym oznaczeniem ZIS-3, rozpoczęto już w maju 1941 roku. Prowadzono je w biurze konstrukcyjnym Fabryki Artylerii nr 92 w miejscowości Gorki pod kierunkiem Wasilija Grabina. Projektując nowe działo zdecydowano się wykorzystać łoże armaty ppanc. ZIS-2 kal. 57 mm, a także położono nacisk na obniżenie pracochłonności i kosztów produkcji w porównaniu do wcześniejszych modeli armat dywizyjnych Po przeprowadzonych pomyślnie próbach i testach, w tym także w warunkach bojowych, już w lutym 1942 roku armata została oficjalnie przyjęta do uzbrojenia Armii Czerwonej.
Armata dywizyjna wzór 1942 miała lufę gwintowaną, jednolitą, z hamulcem wylotowym, z nakręconą na jej tylnej części nasadą zamkową. Otwór wlotowy przewodu lufy zamknięty zamkiem klinowym, z opuszczanym w dół klinem i mechanizmem półsamoczynnego działania zamka (iglica napinała się w trakcie otwierania zamka). Oporopowrotnik składał się z hydraulicznego opornika typu wrzecionowego i hydropneumatycznego powrotnika. W armacie zastosowano łoże dolne typu rozporowego z dwoma rozstawnymi ogonami z lemieszami, koła podobnego typu jak w samochodach ciężarowych GAZ-AA, jednak z inną piastą i wypełnione masą gąbczastego kauczuku. W dziale montowano dwuczęściową, stalową tarczę ochronną o grubości 4-5 mm. Przyrządy celownicze umożliwiały prowadzenie ognia zarówno na wprost, jak i pośredniego. Do strzelania stosowano następujące typy pocisków: odłamkowo-burzące, burzące, przeciwpancerne, przeciwpancerny podkalibrowy, kumulacyjny, szrapnele, dymny i zapalający. Armaty dywizyjne wzór 1942 były holowane z przodkiem przez zaprzęg sześciokonny lub bez przodka przez sowieckie samochody ciężarowe GAZ-AA, GAZ-AAA, ZIS-5 lub amerykańskie Studebaker i GMC.

W latach 1942-1945 wyprodukowano w ZSRS następujące ilości armat ZIS-3:
 Fabryka Nr 92: 1942 r. – 10139 egz.; 1943 r. – 12269 egz.; 1944 r. – 13215 egz.; 1945 r. – 6005 egz.
 Fabryka Nr 235: 1943 r. – 1655 egz.; 1944 r. – 2899; 1945 r. -1820.

Armaty ZIS-3 bardzo szybko udowodniły swoje wysokie walory bojowe i uniwersalność. Nadawały się doskonale zarówno do niszczenia pojazdów pancernych, jak i fortyfikacji polowych i środków ogniowych piechoty przeciwnika. Po raz pierwszy masowo zastosowano je w walkach w rejonie Stalingradu w końcu 1942 roku. Od lata 1943 roku armaty dywizyjne tego typu znajdowały się także w uzbrojeniu jednostek Wojska Polskiego walczących na froncie wschodnim. Do 1945 roku sformowano m.in. 14 pułków artylerii lekkiej, wchodzących organicznie w skład dywizji piechoty. Każdy z nich składał się z trzech dywizjonów po dwie baterie armat ZIS-3 i jednej baterii haubic wzór 1938. Łącznie w pułku były 24 armaty 76 mm i 12 haubic kal. 122 mm. Armaty wz. 1942 znajdowały się także w brygadach artylerii przeciwpancernej wchodzących w skład 1. i 2. Armii WP. Po zakończeniu wojny pozostawały w uzbrojeniu ludowego Wojska Polskiego, jednak od połowy lat 50. były stopniowo zastępowane nowocześniejszymi armatami dywizyjnymi D-44 kal. 85 mm.

[b]Podstawowe dane taktyczno-techniczne:[/b]
kaliber – 76,2 mm; długość lufy – 3169 mm, długość działa przy zwartych ogonach – 6095 mm, masa działa w położeniu bojowym – 1150 kg; masa działa w położeniu marszowym (z przodkiem) – 1840 kg; szybkość początkowa pocisku odłamkowo-burzącego OF-350 (o masie 6,2 kg) – 680 m/sek.; szybkość początkowa pocisku przeciwpancernego BR-350A (o masie 6,3 kg) – 662 m/sek.; przebijalność pancerza przez pocisk ppanc. BR-350A z odległości 500 m – 60 mm; szybkostrzelność – 12 strz./min.; donośność – 12,3 km, obsługa – 7-10 ludzi.

[b]Zbiory Muzeum Wojska Polskiego [/b]

W zbiorach warszawskiego muzeum znajdują się m.in. dwie armaty dywizyjne wz. 1942, które uczestniczyły w walkach na froncie wschodnim: armata z 1. Berlińskiego Pułku Artylerii Lekkiej 1. Warszawskiej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki oraz armata z 2. Pułku Artylerii Lekkiej 2. Dywizji Piechoty im. Henryka Dąbrowskiego.

Mariusz Skotnicki